ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΕΛΕΝΗ - ΕΥΡΙΠΙΔΕΙΑ ΕΛΕΝΗ

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΕΛΕΝΗ - ΕΥΡΙΠΙΔΕΙΑ ΕΛΕΝΗ

Η ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΕΛΕΝΗ 

Η µυθολογία γενικά προβάλλει την Ελένη σαν ένα πρότυπο οµορφιάς που στάθηκε αίτιο ενός δεκαετούς πολέµου και οδήγησε στον αφανισµό εκατοντάδων ανδρών και µεγάλων ηρώων. Στον Όµηρο η Ελένη δεν αποτελεί στόχο κατάκρισης ή αποδοκιµασίας µολονότι φαίνεται καθαρά και στα δύο οµηρικά έπη ότι ο πόλεµος έγινε εξαιτίας της· ο ποιητής δεν διατυπώνει καµία υποκειµενική κρίση. Αυτό θα αποτελούσε ένα ζήτηµα, η έκφραση δηλαδή υποκειµενικής κρίσης από µέρους του ποιητή, για την αντικειµενική περιγραφή των επών. Ωστόσο, στο τέλος της Ιλιάδας διακρίνεται ότι όλοι µέσα στο παλάτι την κατέκριναν εκτός από τον Έκτορα και τον ίδιο το βασιλιά, τον Πρίαµο· κανένας δεν φαίνεται να την αγαπούσε και κανείς δεν της φερόταν µε ευπρέπεια. Στα δύο έπη πάντως πιο έντονη είναι η αυτοκριτική της Ελένης. Στη µεταγενέστερη του έπους λυρική ποίηση κατά την οποία ο ποιητής προβαίνει στη µέση για να εκφράσει ελεύθερα τις απόψεις και τα αισθήµατά του, η Ελένη θα σταµατήσει να είναι η ηρωίδα των οµηρικών επών. Θα δηµιουργηθεί η εικόνα µιας επιπόλαιης γυναίκας, που δε δίστασε να προδώσει τον άνδρα και τον πατέρα της και να οδηγήσει στον πόλεµο δύο λαούς και την καταστροφή µιας πολιτείας. Και ο τραγικός Αισχύλος παρουσιάζει την Ελένη στα πρότυπα των λυρικών ποιητών. 

Η ΕΥΡΙΠΙΔΕΙΑ ΕΛΕΝΗ 

Ο Ευριπίδης αντίθετα παρουσιάζει µία τελείως διαφορετική εικόνα της Ελένης. Εµφανίζεται σε πολλά έργα του και ιδιαίτερα στις Τρωάδες και τον Ορέστη. Την δείχνει σαν µία γυναίκα φιλάρεσκη και ερωτοπαθή µε πολλά ελαττώµατα και άπιστη. Ωστόσο, τα λόγια αυτά δεν είναι οι κρίσεις του ποιητή, αλλά των ηρώων και απηχούν µόνο τις απόψεις της εποχής του. Ο ίδιος φαίνεται να θεωρεί την οµηρική ηρωίδα ως µία γυναίκα που απλά ερωτεύτηκε τον ωραίο και κατά πολύ νεότερο του Μενελάου Πάρη. Την αποδέχεται ως ένοχη µοιχείας, αλλά εξαιτίας του έρωτα. Εξάλλου, ο τραγικός ποιητής δεν µπορούσε να δεχτεί ότι στην φαλλοκρατική εκείνη εποχή µπορούσε να γίνει ένας πόλεµος µόνο και µόνο για µία γυναίκα, όσο και αν τίθονταν ζήτηµα τιµής για το Μενέλαο· οπωσδήποτε, δεν θα γινόταν ένας γενικευµένος δεκαετής πόλεµος. Στόχος του ποιητή µε την τραγωδία ήταν να αποκαταστήσει το όνοµα και τη φήµη της Ελένης. Ήταν παράλογο να ευθύνεται µόνο εκείνη για ένα τέτοιο πόλεµο· αντιπαραβάλει την παράλογη άποψη των συγχρόνων του µε την εξίσου παράλογη ιδέα ενός ειδώλου, που µιλάει και ενεργεί σαν πραγµατικός άνθρωπος, κατασκευασµένου, όµως, από ένα θεό, την Ήρα. Εξάλλου, στη Σπάρτη υπήρχε ένα σηµαντικό ιερό αφιερωµένο στην Ελένη , κάτι έκανε τον ποιητή ακόµα πιο σίγουρο για την άποψή του για τη σπαρτιάτισσα ηρωίδα.

ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΤΗΣ ΕΛΕΝΗΣ 

Η Ελένη διδάχθηκε µέσα στις φλόγες του Πελοποννησιακού Πολέµου. Η τραγωδία αυτή αποτελεί µία έµµεση αντιπολεµική κραυγή από πλευράς του ποιητή. Ο Ευριπίδης καταδικάζει τον πόλεµο ως πρόξενο όλων των κακών. Ας µη ξεχνάµε πως εκείνη της εποχή ο Αριστοφάνης γράφει τις σηµαντικότερες αντιπολεµικές κωµωδίες του και κυρίως τη Λυσιστράτη. Την ίδια εποχή το σοφιστικό κίνηµα θέτει σε νέες βάσεις τη φιλοσοφική σκέψη των Ελλήνων και αµφισβητεί ανοιχτά πολλές παραδοσιακές αξίες και πατροπαράδοτα ήθη. Η δηµοκρατία στην Αθήνα παρακµάζει και κυρίως µετά το θάνατο του Περικλή συνέχεια οδηγεί τους πολιτικούς στη συκοφαντία· οι αρετές του Περικλή και η έλλειψη πολιτικής οξύνοιας και διορατικότητας των διαδόχων του οδηγούν σε µία άνευ προηγουµένου παρακµή. Ο ίδιος ο τραγικός δηµιουργός είναι φορέας τέτοιων απόψεων και κυρίως των σοφιστικών και σωκρατικών διδαχών και απόψεων. 

Τέλος, το έργο διαδραµατίζεται στην Αίγυπτο, την οποία οι Αθηναίοι γνώριζαν από το έργο του Ηροδότου, αλλά και από περιγραφές πολλών ναυτικών λόγω των ιδιαίτερα ανεπτυγµένων εµπορικών δραστηριοτήτων της εποχής και της εκστρατείας του 459 για να χτυπήσουν εκεί τους Πέρσες. 

Η ΕΛΕΝΗ ΣΤΟΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ 

Τι θα 'ταν η Ελένη ετούτη, αν δεν περνούσε αποπάνω της η πνοή του Ομήρου; Μια ωραία γυναίκα, όπως αναρίθμητες άλλες, που πέρασαν από τη γης και χάθηκαν. Θα την έκλεψαν, όπως κλέφτουν ακόμα συχνά τις όμορφες κοπέλες στα βουνίσια χωριά μας. Κι αν ακόμα η αρπαγή αυτή άναψε πόλεμο, όλα, και πόλεμος και γυναίκα και σφαγή, θα χάνουνταν, αν δεν άπλωνε το χέρι του να τα σώσει ο Ποιητής. Στον ποιητή χρωστάει τη σωτηρία της η Ελένη· στον Όμηρο χρωστάει κι η μικρή τούτη ρεματιά του Ευρώτα την αθανασία της. Το χαμόγελο της Ελένης είναι περεχυμένο σε όλο το σπαρτιάτικον αγέρα. Κι ακόμα ετούτο: Η Ελένη μπήκε μέσα στο αίμα μας, τη μετάλαβαν όλοι οι άντρες· όλες οι γυναίκες αντιφέγγουν ακόμα από τη λάμψη της. Έγινε ερωτική κραυγή η Ελένη, διαπερνάει τους αιώνες και ξυπνάει στον κάθε άντρα τη λαχτάρα του φιλιού και της διαιώνισης και μεταμορφώνει σε Ελένη και την πιο ασήμαντη γυναικούλα που αγκαλιάζουμε. 

Η επιθυμία παίρνει, ας είναι καλά η βασίλισσα ετούτη της Σπάρτης, υψηλούς τίτλους ευγένειας, κι η μυστική νοσταλγία κάποιου χαμένου εναγκαλισμού γλυκαίνει μέσα μας το κτήνος. Κλαίμε, φωνάζουμε, κι η Ελένη ρίχνει βοτάνι μαγικό στο ποτήρι που πίνουμε, κι αποξεχνούμε τον πόνο· κρατάει στο χέρι ένα λουλούδι, κι η μυρωδιά του αλαργαίνει τα φίδια· αγγίζει τ' άσκημα παιδιά κι ομορφαίνουν· καβαλάει τον τράγο της θυμέλης, σαλεύει το πόδι της με το λυτό σαντάλι, κι ολάκερος ο κόσμος γίνεται άμπελος. Ο γερο-ποιητής ο Στησίχορος μια μέρα ξεστόμισε άσκημο λόγο γι' αυτή σε μιαν ωδή του· κι ευτύς έχασε το φως του· τρέμοντας τότε, μετανιωμένος, πήρε τη λύρα του, στάθηκε ομπρός στους Έλληνες σ' ένα μεγάλο πανηγύρι και τραγούδησε την ξακουστή παλινωδία : 

Δεν είναι αλήθεια ο λόγος μου για σένα, Ελένη· 

και δεν εμπήκες συ μες στα γοργά καράβια 

μήτε έφτασες στο κάστρο εσύ ποτέ της Τροίας. 

Κι έκλαψε σηκώνοντας ψηλά τα χέρια· κι ολομεμιάς, βουτημένο στα δάκρυα, το φως κατέβηκε στις κόχες των ματιών του. 

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ, ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟΝ ΓΚΡΕΚΟ,ΚΕΦ. ΙΖ. Προσκύνημα στην Ελλάδα